Verhaal van de belastingmoraal

Politieke column

Belasting betalen is het juiste om te doen. Belasting betalen is goed voor onze maatschappij. Het is teleurstellend dat sommige bedrijven hun belasting niet betalen. Deze drie stellingen maken onderdeel uit van in totaal acht stellingen die aan een (beperkte) groep burgers, ondernemers en dienstverleners worden voorgelegd om de belastingmoraal te meten. Wie deze stellingen krijgt voorgelegd, knikt veelal instemmend. De belastingmoraal lijkt dan ook hoog te zijn in Nederland, maar is dat wel zo?

De personen die een reactie geven op de stellingen verlenen bereidwillig hun medewerking, hetgeen op zichzelf ook al iets zegt over hun zienswijze over het betalen van belastingen. Boefjes doen meestal niet mee aan vragenlijstjes. Zij moeten daarentegen wel aangifte doen. 

Als je bij de groep grote ondernemingen hoort (vallend onder Horizontaal toezicht) of als je fiscale dienstverlener bent (de fiscus houdt je in de smiezen) geef je natuurlijk ook blijk van een hoge belastingmoraal, al is het maar dat zoiets professioneel van je wordt gevraagd. De samenstelling van de doelgroep kleurt de uitkomst iets te nadrukkelijk in de wenselijke richting.

Meest curieus is de uitvoerder van het onderzoek. Het is geen onafhankelijke wetenschappelijke organisatie, maar de Belastingdienst. Doordat de Belastingdienst de belastingmoraal onderzoekt, wordt eveneens stiekem voorgesorteerd op het geven van de ‘juiste’ reactie. Niemand wil immers als fiscaal risicogeval een vingerafdruk bij de dienst achterlaten. Helemaal niet na het echec met de Fraudesignaleringsvoorziening (FSV), waarbij zwarte lijsten van mogelijke fraudeurs werden bijgehouden en onschuldige belastingplichtigen jarenlang in een hel belandden.  

Alleen principiële geheelonthouders van belastingheffing reageren dus negatief op stellingen over belastingbetaling. Zij willen echt niet anders. Alle anderen kwispelen vrolijk, maar hoe oprecht is dat? Als je aangifte inkomstenbelasting doet, laat je dan de reiskosten naar een niet-erkende medische behandelaar toch stiekem onder de aftrek zorgkosten vallen? Of laat je ook dan het loepzuivere uitgangspunt prevaleren dat belasting betalen het juiste is om te doen? 

De conclusie van de Belastingdienst is dat de belastingmoraal de afgelopen jaren min of meer gelijk is gebleven. Belastingstaatssecretaris Van Rij herhaalt deze opvatting triomfantelijk. In een Kamerbrief trekt hij vol vertrouwen de conclusie dat de belastingmoraal de laatste jaren stabiel is. De meting van de belastingmoraal schommelt op een vijfpuntsschaal tussen de 3,5 en 4. Die uitkomst is inderdaad constant te noemen (sinds 2021 is er overigens een andere meting die tot een iets hogere uitkomst leidt). De ondervraagden geven in elk geval steeds ongeveer dezelfde reactie op de voorgelegde stellingen. 

Mijn probleem is dat tussen woord en daad een grote kloof kan zitten. Het nalevingstekort geeft cijfermatig inzicht in de mate waarin belastingplichtigen ook daadwerkelijk aan hun fiscale verplichtingen voldoen. Het is een indicator voor gemiste belastingontvangst door onvolledige of onjuiste aangifte. Bij particulieren is 5% van de aangiften niet correct (2020) en bij mkb’ers is dat 31% (2017), zo blijkt uit de meest actuele steekproeven. Deze percentages zijn waarschijnlijk nog iets hoger. De Belastingdienst detecteert namelijk niet alle onjuistheden, waardoor het nalevingstekort simpelweg niet wordt herkend en als zodanig geregistreerd. 

Hoe dan ook, dit zijn geen percentages om rustig achterover te leunen in het vertrouwen dat de ‘stabiele’ belastingmoraal als vanzelf tot een correcte aangifte leidt. Er is werk aan de winkel. Een nalevingstekort van nihil is het na te streven doel, hoewel dat doel tegelijkertijd onhaalbaar is. Bewust of onbewust zullen er altijd fouten worden gemaakt.

Belastingpolitieke gekkigheid en een haperende Belastingdienst zetten druk op de belastingmoraal, dat kan niet anders. Helaas ontbreekt het aan onafhankelijk wetenschappelijk onderzoek. Het kabinet roeptoetert over een stabiele belastingmoraal. Mij verbaast niet als in werkelijkheid sprake is van een afbladderende belastingmoraal.