Is de ‘derde weg’ begaanbaar? Talentvol en fatsoenlijk als richtsnoer

Opinie

In RMThemis van oktober 2017 weer een mooi verhaal van Happé over fair share en morele ontkoppeling. Helder en erudiet zoals we van Happé gewend zijn. Bij Happé heb je nooit gewoon ongelijk, maar maak je je bijvoorbeeld schuldig aan een categoriefout zoals uiteengezet door filosoof Ryle of je rechtvaardigt je handelen door valse argumenten zoals door psycholoog Bandura beschreven en … heb je dus ongelijk. Kortom, je wordt verantwoord en stijlvol op je nummer gezet. Een groot deel van zijn artikel betreft een weerwoord op Tanja Benders ‘derde weg’-artikel.2 ​
Als je stijl wegdenkt, dus het fluweel weghaalt, is de gedachtegang van Happé: neoliberalen zijn amoreel, Bender is neoliberaal, Bender is amoreel. Een binair wereldbeeld waarin goed en kwaad helder worden gecategoriseerd aan de hand van Happé’s instrumentarium.

Ingewikkelder is het niet, denk ik. Het punt waar ik Happé niet overtuigend vind, is zijn vondst van de ethiekvrije zone dan wel de morele ontkoppeling. Ik licht dat toe. Pfizer overweegt naar Ierland te verhuizen omdat het bedrijf het huidige (lees: vroegere) Amerikaanse tarief in het geheel niet competitief vindt. Het vindt dat het vanuit haar verantwoordelijkheid jegens aandeelhouders en andere stakeholders een verplichting heeft om Pfizer’s winst aan de lagere 12,5% Ierse vennootschapsbelasting te onderwerpen. Dat is naar mijn mening ook een morele overweging: het voortbestaan van de onderneming ten behoeve van de stakeholders of belanghebbenden.

Ondernemers als voormalig Uber-CEO Travis Kalanick en wijlen Steve Jobs hadden het iets eenvoudiger: zij zien zichzelf als supermensen c.q. redders van de mensheid. De naam Uber is voor zover ik kan zien, een verwijzing naar Nietzsche’s Übermensch en Jobs vond zichzelf het beste sinds Jezus Christus. Dat zijn wat mij betreft volledig morele noties. Ik denk dat Kalanick een engerd is en Jobs volgens zijn vroegere business partner Wozniak een asshole,3 maar hun claim is eerder van morele aard dan volstrekt vrij van ethiek. Er is geen sprake van een ethiekvrije zone of ethiekvrij handelen.

Schmidt van Google meende dat hij gebruik mag maken van de mogelijkheden die het internationale fiscale recht hem bieden. Google mag graag het eeuwige leven najagen. In de woorden van John Gray: ‘Similar conceptions inform the vision of the Singularity of the futurologist and director of engineering at Google Ray Kurzweil – an explosive increase in knowledge that will enable humans to emancipate themselves from the material world and cease to be biological organisms.’4

De legale taxplanning – zou je kunnen zeggen – staat in dienst van een hoger, moreel doel. Het grote gevaar is natuurlijk dat men met een dergelijke redenering – ik doe dit voor een hoger doel – allerlei smeerlapperij goedpraat.5

Maar het blijven allemaal behoorlijk morele posities. Dat duidt dus niet op een ethiekvrije zone. Integendeel. Men geeft zich alleen geen rekenschap van de publieke taak die belastingheffing met zich brengt. Of men meent dat de overheid daartoe geen instrument kan zijn.6

De vraag dan is: is de ene morele positie beter dan de andere? Daar begint het te wringen. Ik vind – naast grondige herziening van de internationale fiscale spelregels – pragmatische oplossingen als die van Tanja Bender veel beter in staat het probleem van belastingontwijking op te lossen dan Happé’s fairshare-inzet.

Wel staat voorop dat het een gezamenlijk probleem is van bedrijven en overheden. Bedrijven kunnen hier niet voor weglopen. Maar ik denk (of moet ik zeggen: hoop) dat zij dat uiteindelijk ook niet zullen doen. Wat zegt Larry Fink van de grootste vermogensbeheerder BlackRock in zijn brief van 12 januari 2018: ‘To prosper over time, every company must not only deliver financial performance, but also show how it makes a positive contribution to society.’ Op 18 januari maakte Apple bekend € 38 miljard direct naar Amerika terug te brengen en de komende vijf jaar in de VS in 20.000 nieuwe banen en een nieuw hoofdkantoor te investeren. Apple’s CEO Tim Cook zegt hierover : ‘We have a deep sense of responsibility to give back to our country and the people who help make our success possible.’7

En was het niet Facebook die 12 december bij monde van CFO David Wehner bekendmaakte haar best te doen ook lokaal belasting te betalen over haar (niet-Amerikaanse) winsten in plaats van via haar Ierse dochter te sluizen? Nu komt het goed uit dat niet-Amerikaanse winst met de tax reform in de VS vrijgesteld wordt, maar toch. Een land als Indonesië met haar ruim 62 miljoen Facebook-gebruikers zal een leuke en lokaal aan te geven belastbare winst kunnen verwachten. Zelfs Google’s nieuwe CEO Sundar Prichai verklaarde in januari dit jaar in zijn speech op het World Economic Forum dat Google is ‘happy to pay more in taxes’ en durfde het zelfs aan om te pleiten voor ‘ the international tax system to be reformed’. Dinsdag 30 januari 2018 zag ik de aankondiging van JP Morgan, Berkshire Hathaway en Amazon om een betaalbare ‘healthcare company’ te gaan opzetten. Zij stellen: ‘The new company will be independent and free from profit-making incentives and constraints.’8

Een mooi begin van 2018. Maar de vraag blijft of Wozniak gelijk heeft wanneer hij, in de film Steve Jobs, laats​tgenoemde toebijt dat het mogelijk is tegelijkertijd talentvol (‘gifted’ ) en fatsoenlijk (‘decent’) te zijn. Het moet Happé nagegeven worden dat binnen het huidige kapitalistische, globaliserende discours bedrijven genoeg aanleiding geven voor gezonde twijfel en scepsis. Maar hebben overheden een onbezoedeld blazoen? Hoeveel schandalen en bloedbaden hebben we aan de specifieke beschermers van het algemeen belang te danken gehad? Tegenover ieder schandelijke wandaad van bedrijven kun je altijd wel een minstens zo erge wandaad van overheden zetten.9

Iemand als historicus James Kennedy (half Nederlands, half Amerikaans) zegt in een column dat (veel?) Amerikanen wapens willen om zich te verdedigen tegen de overheid.10 ​

‘In America, we know that faith and family, not government and bureaucracy, are the center of the American life’, zegt Trump in zijn State of the Union van 30 januari jl.11

Ik geloof niet in het bestaan van ethiekvrije zones. Mensen zijn en handelen in de wereld. Dat brengt per definitie (politiek-) ethisch handelen met zich. Het schitterende probleem is dat er een veelheid aan perspectieven op ethiek is. Dat noemen wij pluralisme. Om met die verschillende perspectieven tot een bevredigende tussenoplossing te komen, zie ik meer heil in systeemverandering en Tanja Benders ‘derde weg’ dan Richard Happé’s (impliciete) strijd tussen verondersteld hogere en lagere waarden. Wel begrijp ik de scepsis van Happé. Zonder adequaat toezicht en scherpe regels gaat de markt alle kanten op en lang niet altijd de goede.

Denker Hannah Arendt waarschuwde in niet mis te verstane bewoordingen: ‘(...) the process of expropriation, which started with the rise of capitalism, does not stop with the expropriation of the means of production; only legal and political institutions that are independent of the economic forces and their automatism can control and check the inherently monstrous potentialities of this process’.