Nederland sprookjesland – bespiegelingen over competitie

Opinie

Adam raised a Cain1

Het leukste aan de signaleringen die ik sinds kort krijg via NLFiscaal, zijn de Kamervragen. Op 19 november 2018 stelden de SP’ers Leijten en Karabulut een geweldige vraag aan Menno Snel van Financiën:

Fred van Horzen neemt dit onderwerp binnenkort voor zijn opiniërende rekening. Heerlijk!

Nederland sprookjesland

In de wereld buiten sprookjesland Nederland gaat het nu juist om het aantrekken van bedrijven. Amazon’s beauty contest voor een tweede hoofdkantoor binnen Amerika en buiten Seattle was het aanzien volledig waard als je van zelfvernedering houdt. Een jaar lang gingen alle lokale overheden op handen en voeten zitten en schudden met hun achterwerkjes richting Jeff Bezos, de CEO van Amazon. Natuurlijk kwam er een helipad voor Jeff’s helikopter en één van de steden wilde zelfs zijn naam veranderen in Amazon. Het deed denken aan de Zwitserse kantons in de goede oude tijd toen aggressive tax planning nog gewoon fiscale optimalisatie heette. Bedrijven gingen op roadshow langs de kantons en konden op hun blaadje de effectieve belastingtarieven in het desbetreffende kanton schrijven: allemaal beneden de 5%; degene het dichtst bij de 0% won (meestal). Het spel met de muizen werd bekwaam uitgespeeld door olifant Amazon, een $1.000 miljard company met een VS-marktaandeel in retailbestedingen van 50%.2

New York betaalde $1,2 miljard en Washington D.C. $800 miljoen. Hoe verrassend is dit: een big tech firm in het westen van de VS, Seattle, zoekt een tweede plek voor een hoofdkantoor en komt uit op New York (oostkust) en een plaatsje Crystal City (oostkust) in D.C.; de twee plekken waar Bezos een huis heeft. Waarschijnlijk komt er ook iemand van overheidswege iedere dag golfjes maken als Jeff en zijn vrouw in bad gaan. Het commentaar in Amerika liegt er niet om:

Het kristalpaleis

Crystal City verbind ik meteen met Crystal Palace en Het Kristalpaleis van Peter Sloterdijk4 waarin de spraakmakende Duits-Nederlandse filosoof een sprankelende theorie over de globalisering ontvouwt. Het zou Nederland sieren als het eens een fiscaal congres aan de denker Sloterdijk zou wijden; zijn thematiek leent zich uitstekend voor fiscale beschouwing en debat.5

De titel Kristalpaleis ontleent Sloterdijk aan de 19e-eeuwse Russische schrijver Dostojevski, die het Kristalpaleis (het centrale paviljoen) tijdens de wereldtentoonstelling rond 1860 of zo in Londen bezocht en kritisch beschouwde. Voor laatstgenoemde stond het paleis symbool voor het ongebreidelde en allesverwoestende westerse kapitalisme en het failliet van de Verlichtingsidealen. In het beruchte ‘Aantekeningen uit het ondergrondse’ laat Dostojevski de hoofdpersoon – een ex-ambtenaar – de Verlichtingsidealen dood verklaren:

Angstig actueel, lijkt me zo.

Mark Rutte’s 19e-eeuwse held

Mark Rutte’s 19e-eeuwse held Alexis de Tocqueville zag dat heel anders. Deze beroemde Franse aristocraat is zo actueel dat zijn tegenwoordige bijnaam luidt: hij die moet worden geciteerd. Tocqueville zag na de Franse revolutie – niet zonder twijfel, maar toch – het bedrijfsleven de rol van de aristocratie overnemen. Ik denk dat veel Amerikaanse ondernemers zich hierin zouden herkennen. Onder de meest invloedrijke boeken in Amerika zijn ‘Atlas Shrugged’ en ‘The Fountainhead’ van Ayn Rand; vertaald als respectievelijk ‘De kracht van Atlantis’ en ‘De eeuwige bron’. Het laatste boek is kennelijk een favoriet van ondernemer Trump. De hoofdpersoon – architect Howard Roarke – is een pezige, hoekige, afgetrainde man met een enorme drive om de wereld aan zijn ijzeren wil te onderwerpen:

Het is de Superman-mythe waar veel Amerikanen in geloven: het leven is maakbaar, het individu is alles en het gaat om winnen ‘by fair means if possible and by foul means if necessary’. Jeff Bezos kan zo uit een roman van Rand zijn weggelopen.

Iemand als Warren Buffet is een Amerikaanse ondernemer en zal zich wellicht ook in het beeld van Tocqueville herkennen. Hij weigert alleen te geloven in zijn eigen onoverwinnelijkheid. Integendeel, hij ziet dat veel van zijn succes toeval is (hij spreekt van de baarmoederloterij waar hem een leuk lot is toebedeeld) en dat anderen hem al het belangrijke hebben geleerd. Buffet speelt banjo en drinkt Coca Cola. Hij beloofde plechtig 99% van zijn vermogen weg te schenken aan goede doelen eenvoudig omdat hij vindt zo’n groot vermogen niet te verdienen.7

Europeanen lijken het altijd moeilijk te hebben met Trump/Bezos-achtige types, maar het succes van politici als Fortuyn en Berlusconi in Europa komt niet uit de lucht vallen. Ik denk dat het vooral te maken heeft met het geloof of ongeloof in de overheid als regelmaker en toezichthouder. Ik doe Ayn Rand ongetwijfeld tekort, maar voor zover ik kan zien bepleit zij een totale en onvoorwaardelijke vrijheid voor de supermens, ofwel de superondernemer. In die visie moeten overheden op handen en voeten blijven zitten en ondernemers geen strobreed in de weg leggen. Een zotte gedachte, lijkt me, en empirisch bezien – zeker na 2008 – onzin. Maar veel Amerikanen zweren bij Rand en de Bijbel. Ik zou als gereformeerde jongeling denken dat Rand’s kille eigenliefde en de Bijbelse naastenliefde elkaar categorisch uitsluiten, maar ik zie dat waarschijnlijk helemaal fout.

Rutte en Alibaba

Dat Rutte zijn best doet om het distributiecentrum van Alibaba naar Nederland te halen, vind ik getuigen van een diep inzicht in hoe globalisering werkt. De kritiek als zou hij een vazal van het grootkapitaal zijn, raakt kant noch wal. Hetzelfde geluid kwam ook weer bij de afschaffing van de dividendbelasting naar boven. Dient een overheid niet ook mede voor werkgelegenheid zorg te dragen? Het sympathieke van sprookjesland Nederland is wel weer dat de Nederlandse douaneautoriteiten de Alibaba’s van deze wereld alleen maar lastig lijken te vinden8 want – zeggen zij: ‘we moeten risicogericht handhaven’ en ‘China heeft een rood vlaggetje achter zijn naam’. Heeft iemand ooit geprobeerd douanemensen duidelijk te maken dat dit bedrijf op één dag (‘Singles Day’) $24 miljard aan omzet kan draaien en al die orders binnen een week kan afhandelen? En dat Jack Ma een stuk sympathieker lijkt dan Bezos? Enfin, Alibaba is naar Luik gegaan en het is dat het Verenigd Koninkrijk er een puinhoop van maakt, anders was het hoofdkantoor van Unilever al lang naar Londen verhuist. Het is interessant dat vooral mensen als Bezos pleiten voor individuele vrijheid en competitie terwijl de machtsconcentratie in het Amerikaanse bedrijfsleven enorm is: natuurlijk heeft Amazon geen echte concurrentie in Amerika. In alle sectoren zijn het drie tot vier spelers die de dienst uitmaken. Begint u maar eens een creditcardbedrijf in Amerika. Die markt is voor 95% in handen van Visa, MasterCard en American Express. Of een airline. Gaat niet lukken. Er is de facto geen level playing field. Onbeperkte vrijheid is er voor mensen als Bezos om op kosten van de staat overal hun helikoptertje neer te zetten. New York en Washington hadden $2 miljard over voor hoofdkantoren van Amazon. Net zoals het bruggetje voor mijn huis in Rotterdam nog eens is bekostigd door grootindustrieel Van Beuningen zodat zijn kinderen vanaf de Westersingel sneller naar school konden komen. Bezos zegt dan: jij gebruikt dat bruggetje toch ook? En dan zeg ik: ja, maar waarom bepaal jij of en waar dat bruggetje kwam?

Vestigingsklimaat is aan herziening toe

De perikelen rondom de afschaffing van de dividendbelasting, zijn volgens mij een aanwijzing dat de huidige, stille consensus over het vestigingsklimaat aan herziening toe is. Het beleid was de afgelopen decennia weliswaar geheimzinnig maar succesvol en in de achterkamers van de macht, breed ingepolderd. Een nieuwe consensus zou aan te bevelen zijn. Leidraad kan zijn de Global Competitiveness Index van het World Economic Forum waar Nederland inmiddels op plek vier staat.9 De bedrijfsspelers van vandaag zijn dermate machtig en groot dat iedere overheid dit centraal moet inkaderen. Dat is de les die de Amazon beauty contest ons leert. Welke bedrijven wil je nu eigenlijk wel en welke niet (zie de Kamervraag aan het begin van deze opinie). En laat nu eens uitrekenen hoeveel geld dit oplevert, direct en indirect. Dan heb je in ieder geval een idee waar je moet beginnen met onderhandelen dan wel investeren. En is een hoofdkantoor even veel waard als een distributiecentrum en welke eisen stel je aan de kwaliteit, omvang en duur van de investeringen. In hoeverre pas je je infrastructuur aan? Wat heb je specifiek nodig voor financiële instellingen? En voor techbedrijven? En vraag de douane ook aan tafel. Maar goed, eerst een akkoord over kunstgrasvoetbalvelden, roetveegpieten en pensioenstelsels (die niet kapot zijn maar wel gerepareerd moeten worden). Veel landen zouden een moord doen voor dit soort problemen. Nederland distributieland? Nederland: sprookjesland.