De fiscale inlichtingenplicht (artikel 47 AWR)

Jegens de Belastingdienst geldt een verplichting om – desgevraagd – alle fiscaal relevante informatie te verstrekken.1 Niet wanneer wordt gevraagd ‘geef mij alle fiscaal relevante informatie’, maar wel op vragen voor zover deze voor de belastingplichtige zelf relevant kunnen zijn om diens belastingplicht en de hoogte daarvan te kunnen beoordelen. Wanneer de vragen voldoende concreet2 zijn, rust op de belastingplichtige een inspanningsverplichting3 om de verzochte informatie te achterhalen.

Dit kan natuurlijk wringen4 als vragen5 worden gesteld over aangiften die onjuist zijn ingediend. Daarmee erken je immers dat je eerder een fout hebt gemaakt. Als je er dan voor kiest om te liegen, dan zit je fout en pleeg je een strafbaar feit: (opzettelijk) onjuiste informatie verstrekken6 aan de Inspecteur. Dat wordt niet anders door het recht om jezelf niet te hoeven ‘aangeven’ wegens een eerder gepleegd strafbaar feit. Maar wat houdt dat dan wel in?

Nemo tenetur: het recht om jezelf niet te belasten

Het mensenrechtenverdrag EVRM7 waarborgt in artikel 6 onder meer het zwijgrecht en het recht om jezelf niet te belasten. Word je daartoe bijvoorbeeld bestuursrechtelijk wel verplicht, dan moet een garantie bestaan dat die informatie niet in bestraffende zin tegen je wordt gebruikt.

Hierbij speelt ook een nog niet uitgekristalliseerde discussie over de vraag welke informatie onder deze garantie valt. Dat gaat namelijk alleen over ‘wilsafhankelijke informatie’8 maar men is het er niet over eens wat wel of niet wilsafhankelijk is. Kort gezegd zegt de Hoge Raad: alles wat al fysiek bestaat is niet-wilsafhankelijk. In mijn ogen en met mij in die van vele anderen zegt het EHRM dat het niet alleen gaat om het wel of niet bestaan van een document, maar om de wijze waarop de Belastingdienst daar aan kan komen: is de Inspecteur afhankelijk van onder dwang medewerking van de belastingplichtige, dan is die informatie wilsafhankelijk.

Maar het recht om jezelf niet te belasten geeft geen vrijbrief om te liegen. Toen ene meneer Allen9 dit deed en er vervolgens bij het EHRM over klaagde dat hij werd veroordeeld voor het geven van een valse verklaring, wees het Hof hem terecht. Dit is geen voorbeeld van een afgedwongen zelf-belastende verklaring, oordeelde het Hof, de verklaring was juist zelf het strafbare feit. Het recht om jezelf niet te belasten (‘the privilege against self-incrimination’) kan niet worden uitgelegd als een algemene immuniteit voor handelingen vanuit de wens om onderzoek door de Belastingdienst te voorkomen.10

Er moeten dus wel waarborgen zijn en gerespecteerd worden dat iemand niet op zijn eigen gedwongen verklaring wordt bestraft. Maar dat houdt niet in dat die vragen opzettelijk onjuist mogen worden beantwoord.

Btw-suppletieplicht en nemo-teneturdiscussie

In het kader van de btw-suppletie – een soort van gedwongen inkeer – speelt deze discussie ook. Recent nam A-G Ettema een conclusie in een zaak over een boete wegens het niet doen van een btw-suppletie.11

Korte achtergrond: sinds 2012 bestaat de verplichting12 om, nadat een ondernemer ontdekt dat over een kalenderjaar te weinig omzetbelasting is afgedragen, dit te melden via een suppletie-‘aangifte’. Die praktijk bestond al veel langer maar was altijd vrijwillig. Nu is het suppleren van omzetbelasting verplicht en staat op het niet voldoen daaraan een vergrijpboete van maximaal 100% van de niet-gesuppleerde btw.

De discussie die in deze zaak eigenlijk niet aan de orde was gesteld maar ‘in de lucht hangt’ sinds Hof Den Bosch in 201813 zich daarover heeft uitgelaten is of de suppletieplicht niet een gedwongen zelf-incriminatie inhoudt van eerder opzettelijk onjuist ingediende aangiften. Een logische gedachte: wie een onjuiste aangifte doet en daar later verplicht melding van moet maken, bekent daarmee gedwongen zijn eigen schuld.

A-G Ettema concludeert, net als eerder Hof Den Bosch, dat in zo’n geval inderdaad sprake is van gedwongen zelf-beschuldiging. Dat neemt de verplichting tot suppleren niet weg, maar maakt wel dat iemand dan niet kan worden bestraft op basis van die verplichte melding. Zou dat toch gebeuren in een boete- of strafzaak, dan moet de rechter die schending ongedaan maken. Of zoals de Hoge Raad het formuleerde in 2013:14

Op 24 september 2021 wees de Hoge Raad arrest na de conclusie van A-G Ettema. De Hoge Raad laat in een overweging ten overvloede – ‘Omwille van de rechtsontwikkeling en met het oog op duidelijkheid voor de rechtspraktijk’ – geen twijfel bestaan: een verplichte zelfmelding kan inderdaad geen basis vormen van het bewijs voor een op te leggen straf (VH: citaat HR zonder voetnoten).15

Kortom: nu de melding van te suppleren omzetbelasting verplicht is, mag deze niet voor bewijs van een beboetbaar of strafbaar feit worden gebruikt voor zover die melding ‘wilsafhankelijk’ is. En een dergelijke melding is ‘naar haar aard’ wilsafhankelijk, los van de vraag of deze gebaseerd is op (niet-wilsafhankelijke) stukken uit de administratie. Een verplichte zelfmelding kan dus geen basis vormen voor het bewijs in een boete- of strafzaak van een (voorafgaand) gepleegd feit.

Toepassing op inkeer en onvrijwillige verbeteringen

En nu terug naar de situatie dat in min- of meerdere mate vrijwillig eerder afgeschermd vermogen wordt gemeld bij de Belastingdienst. Ook in die situatie kan spelen dat verplicht informatie moet worden verstrekt, waardoor meer wordt geopenbaard dan waar de Belastingdienst tot dan toe weet van (lijkt) te hebben.

Denk aan een situatie dat vragen worden gesteld naar aanleiding van een groepsverzoek16 bij bank X, waarna de betreffende belastingplichtige vragen krijgt over dat vermogen maar ook eventueel ander verzwegen vermogen. Vragen die concreet genoeg zijn en fiscaal relevant kunnen worden geacht, moeten immers – desgevraagd – aan de Inspecteur worden verstrekt. De belastingplichtige die ook nog een rekening heeft bij bank Y en zich gedwongen ziet om dat op vragen van de Inspecteur te openbaren, voldoet daarmee aan een fiscale verplichting. Maar wel onder dwang: voldoet hij niet, dan maakt hij zich immers schuldig aan een strafbaar feit.

Aangezien dergelijke afgedwongen zelf-beschuldigingen niet mogen worden gebruikt17 om een strafrechtelijke veroordeling of bestuurlijke boete op te baseren, kan de belastingplichtige zich in die situatie – voor het gedwongen opgebiechte deel – er naar mijn overtuiging op beroepen dat geen boete mag worden opgelegd.

Conclusie

Het meer opbiechten dan waar de Belastingdienst ogenschijnlijk weet van heeft, lijkt een niet erg logische stap in het ‘post-inkeertijdperk’. Maar schijn kan bedriegen en het desgevraagd onder de fiscale antwoordplicht openbaren van meer dan waar naar wordt gevraagd, kan juist kansen opleveren. Het nemo-teneturbeginsel – oftewel het recht om jezelf niet te hoeven belasten – brengt mee dat een informatieplicht er niet toe mag leiden dat gedwongen verstrekte wilsafhankelijke informatie voor een bestraffing wordt gebruikt. Door onder de fiscale informatieplicht ‘in te keren’, kan in mijn ogen toch een boetevrije uitweg worden gecreëerd.