Soepzootje of institutioneel racisme?

Politieke column

Een klein team van slechts zes medewerkers verrichtte binnen de Belastingdienst een eerste beoordeling van binnengekomen aangiftes. Een rode vlag was aanleiding voor nader onderzoek en kon daarna mogelijk leiden tot een registratie op de beruchte zwarte lijst (Fraudesignaleringsvoorziening). Met een groene vlag werden aangiftes het verdere automatische proces ingeleid.

Om uit de enorme aangiftestroom de risicovolle aangiftes te kunnen detecteren, maakte het team gebruik van zelfontworpen drempels en voorwaarden. Er was nauwelijks afstemming binnen de dienst en er werd weinig vastgelegd. Eigenlijk werd maar wat aangeklooid. Het door PWC geschreven onderzoeksrapport naar deze praktijk schetst een ontluisterend beeld. Mijn conclusie: het was een soepzootje. De conclusie van het kabinet: er was sprake van institutioneel racisme.

Dit verschil vraagt om uitleg. De onderzoekers hebben na moeizaam speurwerk schrijfsels van het team gevonden, waaruit zou blijken dat nationaliteit, herkomst en religie redenen kunnen zijn voor een rode vlag. De status van de verschillende schrijfsels is onduidelijk. Soms is het een e-mail, soms een soort instructie. De dienstleiding heeft deze schrijfsels niet geaccordeerd, laat staan dat het als algemeen beleid binnen de Belastingdienst kan worden gezien.

Het opvoeren van giften aan een moskee was bijvoorbeeld reden een aangifte nader te bekijken. Dit kun je met veel ophef plaatsen in de hoek van discriminatie (ongeoorloofd onderscheid in religie). Evengoed is het logisch controlebeleid, want uit eerder legitiem onderzoek naar misbruik bij de giftenaftrek bleek bij giften aan moskeeën wel heel erg veel mis te zijn. Het is maar wat je wilt zien.

Nu is echt niet elke uitlating toelaatbaar. Selecteren op achternamen die op een bepaalde lettercombinatie eindigen – weinig voorkomend bij autochtone Nederlanders – krijg ik niet gerijmd met enige fiscale relevantie. Hier wordt het dus bijvoorbeeld wel onfris. Maar als de ene medewerker een bericht stuurt aan de andere medewerker met een onfrisse selectiesuggestie wil dat nog niet zeggen dat dit ook zo is toegepast. Deze kanttekening staat in het onderzoek. Het is maar wat je wilt lezen.

Praat ik alles dan goed? Zeker niet. Ik constateer forse onregelmatigheden. De rechtsstatelijkheid was naar mijn idee niet goed geborgd. Ook lees ik dubieuze uitlatingen. Handelingen van medewerkers kunnen een discriminatoire of racistische uitwerking hebben gehad en dat is heel erg voor de desbetreffende belastingplichtigen. Of zij ook echt zijn benadeeld, moet nader onderzoek uitwijzen. Een rode vlag leidde immers niet meteen tot plaatsing op de zwarte lijst, want dat geschiedde pas na uitgebreidere toetsing.

De bedoeling van het kleine controleteam van zes medewerkers was niet verkeerd. Zij hebben uit plichtsbesef hun controletaak uitgevoerd. Er blijkt niet uit de onderzoeken dat zij als xenofoob of als bruinhemd te werk zijn gegaan. Ik zeg niet dat zij steeds binnen de grenzen van rechtsstatelijkheid zijn gebleven, maar hun motief was volgens mij niet onzuiver. We moeten niet vergeten dat bijvoorbeeld nationaliteit, leeftijd en zelfs religie (denk aan gemoedsbezwaren) in het heffingsdomein een rol kunnen spelen. Dus een onderscheid maken op basis van deze criteria heeft niet meteen kwalijke bedoelingen.

Zonder terughoudendheid het etiket racisme plakken op het kleine controleteam vind ik op basis van het onderzoek apart. Dat het onderzoeksresultaat vervolgens ook meteen in de mik van ruim 30.000 medewerkers van de Belastingdienst wordt geduwd (ook de Toeslagenaffaire wordt er nog eens bijgehaald), maakt het ridicuul. Programma’s en verbetertrajecten zijn inmiddels opgetuigd om herhaling te voorkomen.

Wie institutioneel racisme aanvinkt en ook nog eens met compensatie schermt, is in politieke zin klaar. Dan hoef je de Belastingdienst niet meer publiek te verdedigen. Medewerkers betalen echter wel de prijs. Enkelen maakten er een soepzootje van, maar volgens het kabinet is de hele Belastingdienst racistisch.